فصلنامه ادبیات نمایشی و هنرهای تجسمی
پیاپی 3 (تابستان 1395)

افلاطون یکی از بزرگترین دشمنان شعر است ولیکن شاگرد او ارسطو، مولف کتاب بوطیقا، مروج و مبلغ هنر شاعری است .در نظر ارسطو، سعادت به عنوان فضیلت، غایت و هدف زندگی است. از دیدگاه وی غایت هنر، ایجاد لذت روحی و معنوی است و درک این نوع لذت موجبات رسیدن انسان به سعادت را فراهم می کند. یونانیان به درستی نقاشی را شعر صامت و شعر را نقاشی گویا می نامند. شعر روایی و نمایشی، محور مطالعه ما در این پژوهش است. تمثیل، ستاره درخشان آسمان شعر روایی در ادبیات ایران است. درحالی که خاستگاه تمثیلات بیشتر فلسفه و کلام است تجلی تمثیل در ادبیات داستانی و دراماتیک است. تمثیلات هرچند با مذهب و آیین قرابت و خویشاوندی دارند اما نزدیکی بسیارشان با حکایت و انواع روایت انکار ناپذیر است. مطالعه تطبیقی و هنری در نقد آثار ادبی نشان می دهد که عوامل و عناصر داستانی همچون نگینی در حکایات فارسی و تمثیلات رمزی آن می درخشند. در این مقاله ضمن معرفی و ارزیابی عناصر ششگانه ارسطو، چگونگی اثر گذاری پیام تمثیل بر مخاطب، در شعر روایی ادبیات کهن ایران تحلیل و تفسیر شده است و دو عنصر بنیادی بوطیقا یعنی داستان و شخصیت، صرف نظر از تنوع و تکثر فهم مترجمان در توضیح و شرح آنها، به لحاظ ارزش های ساختاری در تمثیل روایی مورد تفسیر قرار گرفته است. با وجود تفاوت ها در انواع ادبی شرق و غرب، ستون اصلی ادبیات نمایشی ملل جهان را، قصه پردازی افسانه های تاریخی، حماسه ها و اسطوره ها تشکیل می دهند. عناصر داستانی در شعر روایی و تمثیل، ساختاری نظام مند دارند. بررسی اجمالی تمثیل رمزی داستان شیخ صنعان ترکیبی هوشمندانه و شیوه ای بر جسته در آرایش عناصر داستانی است. مطالعه مفهوم قصه پردازی و داستان سرایی در برخی از تمثیلات ادبیات کهن ایران حکایت ازآن دارد که تمثیل رسانه ای چند وجهی است. تحلیل شکلی و محتوایی داستان ها ثابت می کند که تمثیل پردازان در ابلاغ پیام عرفانی و مفهوم فلسفی یا اخلاقی حکایات تمثیلی با معیارها و شاخص های تکنیکی داستان نویسی مدرن و متداول امروزی، غریبه و بیگانه نبوده اند.

موضوع ارتباط از دیرباز یکی از مسائل آدمی بوده است و توان بشر برای ایجاد ارتباط و تفاهم با دیگران بخش مهمی از هویت او به عنوان انسان را شکل داده است. این نوشته به تبیین واژه های مرتبط با فهم و پیش فهم و ارتباط آن با تصویر پرداخته و موضوع ارتباط را مد نظر قرارداده است؛ سپس با مداقه در مفهوم فهم ادعا می کند هر نگاه و هر فهم، حاصل پردازش ذهن بیننده و متاثر از تجربیات پیشین او است. هیچ فهمی بدون پیش فهم و هیچ نگاره ای فارغ از تاثیر فرانگاره صورت نمی گیرد و پیش از آن که فرمی بر روی کاغذ وجود داشته باشد تصویر هایی در ذهن بیننده موجود است. این نوشته با تبیین واژه ی فرانگاره از روش تحقیق علمی در علوم اجتماعی در 7 مرحله استفاده کرده و فرانگاره های ذهنی مخاطبین را مورد تحلیل قرار داده است. در این نوشته با انجام یک پژوهش تصویری، کیفیت غیر قابل اندازه گیری فهم، تبدیل به کمیت قابل اندازه گیری شده است.

تعزیه را می توان در لغت به معنای سوگواری و برپا کردن مراسم عزاداری به یاد درگذشتگان دانست، ولی در اصطلاح به نوعی نمایش مذهبی و آیینی اطلاق می شود که موضوع آن واقعه عاشورا، شهادت امامان و مصائب قدیسان است. بیشتر محققان با توجه به نقش امام حسین (ع) ، اهل بیت و یارانش به نسخه هایی توجه کرده اند که در ارتباط با آن ها و به خصوص حادثه کربلا است . لذا پژوهشگران این تحقیق با آگاهی از این مسئله و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به بررسی و شناخت نقش و جایگاه اجتماعی پیامبر(ص) در پنج نسخه از مجالس تعزیه پرداخته اند. نخست خلاصه ای از هر مجلس آورده شده و سپس به ویژگی های شخصیتی پیامبر (ص) با توجه به نقش و جایگاه اجتماعی او در هر نسخه طبق جداولی مجزا اشاره می شود ؛ در ادامه در دو جدول جداگانه به ویژگی های تکرارشونده و ویژگی های کلی شخصیت آن حضرت (ص) پرداخته شده است.ویژگی های برجسته و کلی شخصیت پیامبر (ص) با توجه به نقش محوری و پر رنگ او که در پنج نسخه مورد نظر، مشترکند عبارت است از: ارتباط با وحی ، ارتباط با اهل بیت و ارتباط با مسلمانان .

اولین فعالیت های برادران لومیر و ادیسون پس از اختراعشان «دوربین فیلمبرداری»، ثبت اولیه فیلم های تجربی تاریخ سینماست. فیلم سازان و نظریه پردازانی که در حیطه این هنر رشد کرده و صاحب نظر شدند، کوشش نمودند تا به مرور، علم و دستور زبان سینما را به نگارش درآورده و سبک ها، ژانر ها و انواع دسته بندی برای فیلم ها را تعریف نمایند. همچنین آن ها روش های گوناگونی در ساخت فیلم را تجربه و ایجاد کردند که در گذر زمان بدل به نوعی خاص از فیلم سازی به نام فیلم تجربی شد. با وجود اینکه همان تجربیات ابتدایی سینما را می توان سرآغاز تولید فیلم تجربی دانست و تاریخی با تاریخ هم ارز با شروع سینما دارد، اما مسئله اصلی آن است که سینمای تجربی به مرور زمان هویت و مشخصاتی مستقل و مختص خود را یافته است. هدف این تحقیق شناخت معنایی سینمای تجربی بر اساس ویژگی های اساسی آن بوده است. روش این پژوهش کیفی با رویکردی توصیفی و تحلیلی است.

ترجمه نمایشنامه همواره کاری دشوار قلمداد شده است. این واقعیت که نمایشنامه به منظور اجرای بر صحنه نگاشته می‏شود، موجب خواهد شد مترجم علاوه بر وفاداری و صحت ترجمه متن اصلی، نکات مهم دیگری را نیز در نظر داشته باشد. مهمترین این نکات، کنش دراماتیک است که اگر مترجم تنها درصدد ترجمه ادبی متن باشد، به کلی از میان می‏رود. در پژوهش حاضر دو ترجمه متفاوت از نمایشنامه غرب حقیقی نوشته سم شپرد مورد بررسی قرار می‏گیرند. این بررسی بر عناصر دراماتیک شخصیت، شخصیت‏پردازی، دیالوگ و کنش دراماتیک تمرکز دارد. در تطبیق این دو ترجمه خواهیم دید که هرچند ترجمه داریوش مهرجویی در معادل یابی اصطلاحات دقیقتر است، در ترجمه امیر امجد توجه بیشتری به قابلیت اجرایی دیالوگ‏ها شده است. پژوهش حاضر به ویژه از این نظر حائز اهمیت است که امروزه شاهد حجم زیادی از نمایشنامه های ترجمه شده به زبان فارسی هستیم که در بسیاری از آنها با متن نمایشی همانند داستان و رمان رفتار شده و ویژگی های متمایزکننده نمایشنامه نادیده گرفته شده است. با در نظر گرفتن اینکه متن نمایشنامه به منظور اجرا نگاشته می‏شود، چنین رویکردی تبعات جبران ناپذیری نیز برای اجرای متن در بر خواهد داشت. این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

بسیاری از نویسندگان و هنرمندان معاصر با به کارگیری اسطوره و آیین برآن بوده اند تا ذهن مغشوش انسان امروز که در دنیای مدرن گرفتارست را به آرامش روزگار انسان نخستین بازگردانند و او را بار دیگر در فرهنگ فراموش شده اش غرقه کنند. سینمای بیضایی بهترین نمونه بازتاب فرهنگ و رسوم در عرصه ادبیات و هنر است چرا که با اسطوره و آیین پیوندی ناگسستنی دارد. اجرای آیین هزاره های کهن در سینمای بیضایی به کمک عنصر تعلیق و همچنین پرداخت آیین به عنوان داستان اصلی فیلم به خوبی کاربرد و کنش تعلیق آیین را در سینمای وی نشان می دهد. بیضایی هنرمندانه با به کارگیری تعلیق و هم کنشی عناصر مهمی چون زمان، مکان و شخصیت، داستانی آیینی و باستانی را پیش روی مخاطب قرار می دهد. نگارنده در این جستار، کیفیت تعلیق آیین در چهار اثر غریبه و مه، چریکه تارا، مرگ یزدگرد و مسافران بیضایی را بررسی می کند و به شیوه نشانه شناسی به بررسی آیین به عنوان یک نشانه اجتماعی و از میان نظام های نشانه ای به بررسی زمان، مکان و شخصیت که در دسته رمزگان اجتماعی قرار می گیرند، می پردازد، همچنین به چگونگی اجرای آیین ها در فیلم های موردنظر نیز توجه می کند و به این نتیجه می رسد که در این آثار، تعلیق آیین در سه سطح زمان، مکان و شخصیت روی می دهد و خود باعث پیچیدگی و ابهام هنری در پیرنگ داستان می شود. علاوه براین، دریافت معنای آیینی فیلم با روش نشانه شناسی فیلم صورت می گیرد و ساخته روابط بین نشانه ها و نظام های نشانه ای (سطوح سه گانه) فیلم است. از آنجا که این عناصر از مهمترین عناصر داستان هستند، این پژوهش می تواند با بررسی آن ها و نقد آیین در آثار بیضایی که روساختی از فیلم نامه های وی هستند به خوبی پیوند ادبیات و سینما را روشن سازد.